2019 yılının son Dünya yazısında “2020 yılı Türkiye için jeopolitik riskler yılı olmaya aday” demiştim. Aklımda Suriye İç Savaşı, Amerika-Rusya-Türkiye ilişkileri vardı ağırlıkla. Türkiye artık bir tercih yapacaktı. “Türkiye ekonomisine 2019 yılında hakim olan bahar havası hem şeffaf hem de sürdürülebilir değil.”di zaten. Bunun üzerine jeopolitik risklerin realize olması, Türkiye ekonomisini sarsacak gibi duruyordu.
Yılın başında, derdimiz bize yetmezmiş gibi bir de Çin savunma sanayiinin kalbi olan Wuhan kentinde, coronavirüs (COVID-19) salgını ortaya çıktı. COVID-19 geçen hafta itibariyle, küresel bir salgın haline geldi ve toplam vaka sayısı 100.000’i geçti. Geçen hafta, Irak’ta bile 4 vaka açıklandı. Türkiye’de şimdilik açıklanmış COVID-19 vakası yok. Ama COVID-19, Türkiye ekonomisini nasıl etkiler ve bu etkiyi doğru yönetmek için ne yapmak gerekir diye sormanın tam sırası zannederim.
Virologlar ölü sayısının 780 bine ulaşabileceği bir küresel salgın ihtimalinden bahsediyorlar, dikkatinizi çekerim. Geçen hafta virolog Profesör Peter Piot’nun İngiliz Financial Times gazetesinde vurguladığı gibi, önümüzdeki süreçte salgının olası yayılmasında Paskalya ne kadar risk unsuruysa, Ramazan’da öyle. Suudi Arabistan umre ziyaretini boşuna yasaklamadı bu yıl. Şimdiden ne yapacağımızı ayrıntılarıyla düşünmeye başlamakta fayda var. Devletin, yükü millete bırakmaması gereken bir sürecin içindeyiz. Burada milletin yapabileceği fazla bir şey yok.
Ülkeler ikiye ayrılır: Küresel salgın tehdidinin farkında olanlar ve olmayanlar
Ama önce COVID-19’a farklı ülkelerin kamu idarelerinin nasıl tepki verdiğine bakınca ortaya çıkan bir farkın altını çizmek isterim. COVID-19 bize gösterdi ki ülkeler ikiye ayrılıyor: Küresel bir salgın tehdidinin farkında olanlar ve olmayanlar. Mesela İsviçre hükümeti, küresel salgın tehdidinin farkında olduğunu işin en başında etkili bir biçimde gösterdi, o nedenle örneği oradan seçtim. Çinliler, Ocak ayında daha işin farkında değildiler ama şimdi tehdidin farkındalar. Türkiye’de biz şimdilik yalnızca ellerimizi sıkı sıkı yıkıyoruz ve başımıza bir iş gelmemesini umuyoruz. Devlet olmasa da millet işin farkında hiç değilse. Bu da bir aşama.
Geneva Motor Show (Cenevre Otomobil Fuarı) aslında geçen perşembeydi, 5 Mart 2020’de. İptal edildi. Halbuki 1905 yılından beri hep yapılırdı. Fuarın tarihi, bir nevi teknoloji tarihiydi. İsviçre hükümeti, ülkede, iki COVID-19 vakası tespit edince, işi ciddiye aldı. Öncelikle, ülkenin her tarafında test merkezleri kurdu. Bu arada, 1.000 kişiden daha fazla katılımcının olduğu bütün toplantıları da yasakladı. Cenevre Otomobil Fuarı, bu çerçevede COVID-19 nedeni ile bu yıl açılışa kısa bir süre kala iptal edildi. Bu hafta başında Barselona’da Avrupa Komisyonu, bir Akdeniz işbirliği toplantısı düzenliyordu. O da iptal oldu.
COVID-19 Türkiye’yi nasıl etkileyebilir?
Peki, COVID-19 Türkiye’yi, Türkiye ekonomisini nasıl etkileyebilir? Çin’in Ocak-Şubat ihracat ve ithalat rakamlarında gerileme geçen hafta açıklandı. Çin’in ihracatı Ocak-Şubat aylarında yüzde 17,2 azaldı. Aralık ihracat artışı yüzde 7,9’du. Çin’in Ocak-Şubat ithalatı yüzde 4 azaldı. Geçen Aralık ayında buradaki artış yüzde 16,5’ti. PMI endeksi 50’lerden 35,2’ye geriledi. Doğrudan etki, buradan bakarsanız, ekonomide hızlı bir daralma sürecine yol açıyor. Neden? Hiç kimse sokağa bile çıkmadığı için, işe de gitmekten kaçındığı ya da tatile çıkarıldığı için üretim doğal olarak büyük bir hızla daralıyor, ithalat azalıyor. Hava kirliliği de beraberinde azalıyor tabii. Hareket kabiliyeti kısıtlanan insanların bir dizi hizmete olan talebi de azalıyor ayrıca. Hadisenin bütçe etkileri ayrıca ele alınmaya değer bir de. Vergi gelirleri olumsuz etkilenirken, sağlık harcamaları, dezenfeksiyon hizmetleri artıyor. Sonra birden etki biçim değiştiriyor ve zor duruma düşen şirketler, kamunun artan finansman ihtiyacı dolayımıyla finansal piyasaların göstergeleri ile banka bilançolarına geçiyor. Daha biz böyle bir doğrudan etki hissetmedik.
Doğrudan etkiyi, Türkiye, sanırım, şimdilik, sadece, İran sınırını kapatıp, uçuşları da iptal edince görmeye başlamış oldu. Şimdilik etki bölgesel kalmış olabilir ama 2020 turizm sektöründe farklı çözümlere odaklanmayı gerektiren bir yıl olacak gibi duruyor. Havayolu şirketlerinin hisse senetlerinin yerlere çakılmaya başlaması da etkinin nasıl işleyeceğini şimdiden gösteriyor.
Küresel salgın dolaylı yoldan bakarsanız hem negatif hem de pozitif yönden etkileyecek bizi. Önce pozitiften başlayayım, dünya ekonomisinde Çin’in liderliğinde bir yavaşlamanın ilk etkisini petrol fiyatları, borçlanma ve ulaştırma maliyetlerinde görüyoruz sanırım. Petrol fiyatlarındaki düşüş varil başına 20 dolara vardı şimdilik. Bu, Türkiye için olumlu bir haber. Tedrici olarak, petrol faturamız ucuzlayacak demek. Rusya’nın OPEC’in üretimi kısma planlarını, Amerikan LNG’sinin yaygınlaşmasını önlemek için reddetmesi, petrol fiyatlarını daha da düşürecek bir hamle. Bu da bizim için fena değil. Ekonomi yavaşlayınca düşen faiz oranları da ilk bakışta Türkiye ekonomisi için olumlu bir haber aslında. Yabancı tasarruflara daha ucuza erişim imkanı olabilir eğer kendimizi ortadaki negatiften pozitif bir biçimde ayırabilirse. Aynı durum ulaştırma maliyetleri için de geçerli. Elbette ulaştıracak bir şeyiniz varsa…
Türkiye ekonomisi için kötü haberi ise, ihracat pazarlarımızda büyümenin yavaşlaması olarak düşünmek lazım. Avrupa, Türkiye’nin baskın ticaret partneri. Çin’deki yavaşlamanın Avrupa ekonomilerini yavaşlatmasını beklemek lazım. Neden? Küresel değer zincirleri nedeniyle elbette. Küresel değer zincirlerini dün ne büyüttüyse, bugün küresel salgını da aynı mekanizma kolaylaştırıyor.
Türkiye, öncelikle, Almanya vasıtasıyla, küresel üretim sürecindeki daralmadan etkilenecek
Aşağıdaki grafik, küresel değer zincirlerinin ülkeler arasında nasıl yayıldığını ve birbirleri ile bağlantılarını gösteriyor. Küresel değer zincirlerinin merkezinde üç odak ülke var: Amerika, Almanya ve Çin. Bunlar hem birbirleri ile ikili, hem de üçüncü ülkelerden geçen değer zincirlerini yönetiyorlar. Bunları takiben küresel değer zincirlerinin ikinci kuşağında 15 ülke var. Çin’i takiben küresel salgının etkisini en belirgin hisseden İtalya, Güney Kore ve Japonya bu ikinci kuşakta yer alıyor. Türkiye ise üçüncü kuşakta yer alıyor. Türkiye, esas olarak, Alman değer zincirlerinin bir parçası. Çin’deki yavaşlamadan da Almanya dolayımıyla etkileneceğiz. Ancak aynı etki, tüm Avrupa’daki yavaşlamayı da tetikleyeceği için, beklenen etki büyüyecek.
Çin-Amerika ve Çin-Almanya dış ticaretlerinin ne kadarını birbirlerinden yapıyor, hiç baktınız mı? İki ülke arasındaki ticari entegrasyon ne kadar? Çin ve Almanya arasındaki ikili ticaretin, Çin ve Almanya’nın toplam ticaretleri içerisindeki ağırlığı yüzde 6,4. Avrupa Birliği, İngiltere dahil, toplam ticaretlerinin yüzde 61’ini birbirlerinden yapıyorlar. Türkiye ise toplam ticaretinin neredeyse yarısını bu ülkelerle yapıyor. Bilmem anlatabildim mi?
Amerikan ithalatının neredeyse dörtte birinin Çin’den gelmesinden dolayı, Çin ile Amerika arasındaki ticari entegrasyon yüzde 16,6 ile açık ara diğer ülkelerin önünde yer almaktadır. Bu nedenle, küresel salgının küresel değer zincirlerinin işleyişini olumsuz etkilememesini beklemek doğrusu çok mümkün gözükmüyor. Amerika’daki büyüme sürecinde tehdit algılayanlar, rakamlara bakıyorlar.
Peki, Türkiye ile Çin arasındaki ticari entegrasyon, iki ülkenin karşılıklı dış ticaretinin, Türkiye ve Çin’in toplam dış ticareti içindeki payı ne kadardır? Yüzde 1,2 kadar. Eğer merak ediyorsanız, Çin-İtalya arasındaki ticari entegrasyon yüzde 2 civarında iken; Güney Kore ile Çin arasındaki ticari entegrasyon yüzde 9,9 dolayındadır.
Türkiye, Almanya vasıtasıyla, küresel değer zincirlerindeki büzüşmeden etkilenir gibi duruyor, ilk bakışta, ama hadise bundan çok daha karmaşık. Dün malların sınırları aştığı bir dünyadan bugün fabrikaların sınırları aştığı yeni bir dünyaya, küresel değer zincirleri çağına geçtik. Şimdi küresel değer zincirlerinin küresel salgın da taşıyabildiklerini yaşayarak öğreniyoruz.
Nasıl dünyanın herhangi bir tarafında bir yolcu uçağı düşse, içinde Türkler dâhil pek çok milletten iş insanları da oluyorsa, küresel salgında da durumun aynı olması gerekir, farklı değil. Şimdiden olası etkileri nasıl yöneteceğimiz üzerine düşünmeye başlamakta fayda var doğrusu. Türkiye’nin bir an önce küresel salgın tehdidine hazırlıklı ülkeler safına geçmesi gerekiyor. Ellerimizi sık sık yıkayarak bu küresel salgını kontrol edemeyiz. Geldiğimiz noktada artık norm bir ülkede hiç vaka olmaması değil. Not etmiş olayım.
Yazıya ek:(12 Mart 2020)
Dün itibariyle (11 Mart 2020) ilk vaka açıklandı şimdi sıra tedbir setinde sanırım. (Bugün, 13 Mart 2020 itibariyle vaka sayısı beş oldu.) Yalnızca sağlıkla ilgili değil, ekonomiyle ilgili tedbir setine de acilen odaklanmak gerekiyor. Yalnızca yaraları sarmak için, hasarı kontrol altına almak için değil, önümüzdeki günlerin büyük lojistik ihtiyaçlarını koordine etmek için de…
Artık Türkiye’de ve başka ülkelerde alınmakta olan ve hızla alınacak aktif önlemlerin de etkisiyle, küresel COVID-19 salgınının Türkiye ekonomisine yalnızca dolaylı değil doğrudan etkisinin de giderek belirginleşeceği bir yeni döneme giriyoruz. Dün değer zincirleri kendiliğinden büzüşürken, şimdi aldığımız önlemlerle bu daralmayı geçici bir süre için destekleyeceğiz.
Daha önce nasıl olmuş diye merak edenler için, 2004 baskısı bu kitap son derece öğretici.
Bu köşe yazısı 09.03.2020 tarihinde Dünya Gazetesi’nde yayımlandı.
